در جهان امروز نقش احساسات و افکار انسانی در توسعه و تکامل سازمان‌ها و جوامع بسیار پررنگ‌تر شده و برقراری ارتباطات و هم‌اندیشی بین آنها اهمیت بیش‌نری یافته است. در تشکل‌ها و فعالیت‌های سازمانی این افکار و اندیشه‌ها نقش مهم‌تری دارند و برای عملکرد مطلوب و مورد انتظار ضروری‌تر خواهند بود. اما در این بین گاهی افکار، مهارت‌ها و روش‌های هر فرد نیاز به اصلاح دارند که می‌بایست از راه اصولی و موثر خود یعنی نقد سازنده منعکس شود. نقد اگر در دنیا ما به درستی انجام شود سازمان‌ها و جوامع را به سوی تعالی سوق می‌دهد. این در حالی است که نقد منفی و مخرب درست در نقطه مقابل نقد سازنده، روحیه خصومت و پرخاشگری و تضاد را بین انسان‌ها گسترش داده و بسیار مخرب است. هر نقد سازنده‌ای متکی به فن بیان منتقد است و یکی از اصول شناخته‌شده برای ارزیابی صحیح و نقد سازنده تکنیک ساندویچ می‌باشد.
نقد به شرطی که در انتقال آن از فن بیان قوی و موثری استفاده شده باشد نقش عمده‌ای در روابط اجتماعی ایفا می‌کند. در بسیاری از جوامع پیشرفته حال حاضر نقد به عنوان یک رکن اساسی در فعالیت‌های سازمانی نهادینه شده و از آن می‌توان برای ایجاد تحرک در گروه یا تیم‌ها و اعمال نفوذ در اشخاص مختلف برای تغییر خط فکری و عملی آنها استفاده کرد. همه این نکات و نتایج مثبتی که به دنبال آن می‌بینیم به شرطی صادق هستند که نقد، سازنده و اصولی و با استفاده از تکنیک‌های شناخته‌شده و استانداردی انجام شود.
تکنیک ساندویچ از ساده‌ترین تکنیک‌های پایه در ارزیابی افراد می‌باشد که فرصت نقد سازنده را به واسطه فن بیان به افراد می‌دهد. این تکنیک در هر مکان و هر زمانی به درد همه افرادی که به نحوی با جامعه درگیر شده‌اند می‌خورد؛ حتی وقتی که قرار باشد عملکرد ساده همکار خود را ارزیابی کرده و نقاط ضعف او را بیان کنید.
برای آشنایی با تکنیک ساندویچ و چگونگی استفاده از آن در نقد سازنده همراه ما باشید.
نقد سازنده با استفاده از تکنیک ساندویچ
به کارگیری ضعیف انتقاد و عدم آشنایی با روش صحیح ارزیابی، شکست سختی را برای یک تیم متحد یا سازمانی که اتحاد شرط اول و آخر موفقیت آن است به دنبال دارد. از سوی دیگر استفاده آگاهانه و خردمندانه از انتقاد گام بزرگی برای اوج گرفتن یک فعالیت گروهی است.
اصول اولیه ساندویچ برای ارزیابی
اگر هنوز با تکنیک ساندویچ برای برای ایجاد فضای انتقادی و بازخورد بیشتر در سخنرانی یا هر گفتگو دیگری آشنایی ندارید ابتدا با اصول اولیه آن آشنا شوید:
- اولین قدم در این تکنیک بیان کردن و حتی بزرگ‌نمایی نقاط قوت فرد مورد نظر شما است
- در گام بعدی بخش‌هایی از رفتار یا روش فرد که احتمالا ظرفیت ارتقا یا بهبود را دارند مورد بررسی قرار داده می‌شوند
- در آن در کنار برجسته کردن نقاط برجسته افراد و با نگاهی رو به آینده نتیجه‌گیری می‌کنیم
چرا ساندویچ؟!
علت نام‌گذاری این روش در انتقاد سازنده، قرار گرفتن فیدبک یا نقدهای ما بین همان نقطه نظرات مثبتی است که در قدم اول و قدم سوم یادآوری می‌کنیم. این فن بیان حالتی را ایجاد می‌کند که انگار نقد ما، حتی از نوع تند و تیزش، ساندویچ شده است و تقریبا قابل مشاهده یا ملموس نیست! تئوری این روش این است که با استفاده از تکنیک ساندویچ و وقتی که همه نقاط منفی با بازخوردهای مثبت ما محاصره شده باشند گوینده بیشتر به نقد توجه می‌کند.
تکنیک ساندویچ: خوب، بد، زشت
در روش اولیه ساندویچ نقاط ضعف و سوبرداشت‌هایی دیده می‌شود که باعث روی برگرداندن افراد از این روش برای نقد سازنده خواهد شد؛ مثلا:
- برخی تصور می‌کنند ساندویچ یعنی نقاط قوت- نقاط ضعف- نقاط قوت؛ در حالی که نقد نباید از دید منتقد و فردی که مورد نقد قرار می‌گیرد نقطه منفی تلقی شود!
- اثر پیوسته موقعیت کلمات روی مخاطب: مخاطبان اصولا به اول و آخر جمله بیش از اواسط جمله توجه می‌کنند
- افراد عموما نقاط مثبت را بهتر به خاطر می‌سپارند و در نتیجه فرصت برای بهبود نقاط قوت از دست می‌رود
- ناکامل بودن نقد به روش ساندویچ: در انتقادها به این روش صرفا روی نقاطی که مطلوب ما نبوده‌اند دست می‌گذاریم؛ اما به این که مخاطب باید چه طور به بهبود نقاط قوت خود بپردازد اشاره نمی‌کنیم
روش اصلاح شده تکنیک ساندویچ برای نقد و ارزیابی
برای انتقاد نرم، نامحسوس و موثر از دنیا اطراف و در حالی که بهترین نتیجه را کسب کنیم روش اصلاح شده‌ای از همان تکنیک ساندویچ وجود دارد که با استفاده از آن می‌توان سازنده نقد کرد. در این روش هر ساندویچ از سه لایه تشکیل شده است:
- لایه اول: نان ساندویچ یا همان عنصر ستایش مخاطب توسط منتقد
- لایه دوم: ادویه‌جات یا همان مناطقی که جای بهبود دارند
- لایه سوم: محتویات اصلی نظیر گوشت یا همان پیشنهادات اختصاصی ما برای مخاطب و در جهت بهبود عملکرد او
اگر با استفاده از این روش پیش بروید نقد شما نسبت به روش‌های قبلی مزایا خیلی بیش‌تری به دنبال دارد و به زبان ساده‌تر سازنده‌تر است؛ چون:
- در این روش بیشتر روی نقاط قوت، بخش‌هایی که می‌توانند بهتر باشند و مجددا ستایش مخاطب تمرکز داریم؛ نه الگو خوب- بد – خوب
- تشبیه روش ارتقا و بهبود نقاط قوت به بخش‌های اصلی ساندویچ مثل گوشت و سبزیجات نشان می‌دهد که همین بخش یعنی آموزش راهکارهای بهبود نقاط قوت هر فرد، نقاط قوت یک نقد سازنده هستند و تاثیرات به مراتب بهتر و موثرتری دارند
چند نکته حیاتی برای نقد سازنده‌تر
در استفاده از تکنیک ساندویچ چه طبق گذشته و چه با تغییر ساختاری که گفته شد باید به چند نکته توجه داشته باشید؛ واگرنه زمام نقد از دستانتان خارج می‌شود.
انتقاد را ماست‌مالی نکنید!
زمانی یک نقد سازنده به سمت بزرگ‌نمایی و بیهودگی (ماست‌مالی کردن) پیش می‌رود که صرفا ساندویچ لایه خارجی (نان) داشته باشد؛ بی‌محتوا و سیرکننده غیرمغذی! در این حالت لایه خارجی خشک و خسته‌کننده می‌شود و حداقل مواد مغذی را برای مخاطبان دارد. در این حالت منتقد فقط به ستایش مخاطب می‌پردازد و هیچ فضایی برای بهبود و ارتقا باقی نمی‌گذارد. در نهایت نیز هیچ پیشنهاد و راهکاری به فرد ارائه داده نمی‌شود.
ستایش کاذب را کنار بگذارید
دقیقا مشابه با نکته قبلی، در این حالت نیز منتقد به ستایش مخاطب می‌پردازد و لایه خارجی یا نان ساندویچ توخالی و فقط هوا دارد! در این حالت منتقد با ستایش دروغین و ذکر نقاط مثبتی که در واقعیت وجود ندارند سعی دارد نقدی سازنده داشته باشد؛ اما قطعا نتیجه عکس می‌گیرد!
چاشنی ساندویچ را زیاد نکنید!
تصور کنید برای ظهر مهمانی ترتیب داده‌اید و از مهمانان با سس مایونز به عنوان ناهار پذیرایی کنید. در چنین حالتی احتمالا می‌توانید تصور کنید که مهمانان اولین قاشق را می‌خورند اما بعد از اولین قاشق قطعا از سس مایونز با وجود همه تمایلی که شاید داشته باشند دلزده می‌شوند. چاشنی یا همان لایه دوم ساندویچ نیز به همین صورت است. اگر قرار باشد کل نقد را با انتقاد کوبنده محض به اتمام برسانیم از همان ابتدا مخاطبان خود را دلزده کرده‌ایم. تصور کنید بعد از سخنرانی، منتقد انتقاد موثر و سازنده خود را درباره فن بیان شما به صورت پیوسته و به این شکل بیان کند: تماس چشمی با مخاطب خیلی بد بود، صراحت بیان و فصاحت کلام نداشتید، زبان بدن چنگی به دل نمی‌زد، صدایتان در طول سخنرانی گوشخراش و ناراحت‌کننده بود، زیاد تپق زدید، جلوه‌های بصری نظیر پاورپوینت به سختی قابل خواندن بودند و …
